استخر خاکی یک راه ارزان و ساده برای ذخیره آب و افزایش بهره‌وری زمین است. این استخرها می‌توانند به کشاورزان کمک کنند تا در فصول خشک، آب کافی برای آبیاری محصولات خود داشته باشند. همچنین، این استخرها می‌توانند محلی برای پرورش ماهی، جلبک و گیاهان آبزی باشند که درآمد و تغذیه کشاورزان را بهبود بخشند.
برای ساخت استخر خاکی، باید مراحل مختلفی را طی کرد. در این مقاله قصد داریم در ابتدا نحوه احداث، هزینه و کاربردهای این استخرها و نکاتی ارزشمند در مورد این استخرها به شما عزیزان ارائه دهیم تا با آگاهی کامل به ساخت بپردازید.
مراحل احداث استخر خاکی
ساخت استخر کشاورزی به یکی از ضروری‌ترین موارد برای کشاورزان در کشور ایران تبدیل شده است، چرا که به دلیل کاهش آب‌های زیرزمینی و کاهش بارش باران، نیاز است که کشاورزان با ذخیره‌سازی آب، برنامه‌ریزی مناسبی برای مصرف آن داشته باشند؛ ازاین‌رو ساخت این استخرها یکی از گزینه‌های مفید خواهد بود.
یکی از کم‌هزینه‌ترین و درعین‌حال کاربردی‌ترین روش ذخیره آب، ساخت استخر خاکی است که در ادامه به مراحل ساخت آن اشاره می‌کنیم.
۱- یافتن مکان مناسب
برای یافتن مکان مناسب احداث استخر خاکی باید به چند نکته توجه نمود که عبارت‌اند از:
- شرایط خاک: خاک منطقه باید دارای بافت رسی یا لومی باشد تا نشت آب را به حداقل برساند. خاک‌هایی از نوع شن یا ماسه برای احداث مناسب نیستند؛ چرا که در بین ذرات خاک حفره‌های زیادی وجود دارد گه به‌راحتی آب را از دست می‌دهند. همچنین خاک باید دارای عمق کافی باشد تا از تاثیر منفی سنگ‌های زیرین جلوگیری کند.
- منابع آب: یکی از نکاتی که در کاهش هزینه بسیار موثر خواهد بود این است که استخر خود را نزدیک منابع آب احداث نمایید. منابع آب ممکن است شامل چشمه، قنات، رودخانه، فاضلاب، باران یا آب شهری باشند. البته باید به این موضوع دقت نمود که کیفیت آب در اولویت قرار دارد و برای کاهش هزینه، نباید استخر خود را نزدیک منبع آب بی‌کیفیت قرار داد.
- نوع کشت و دامپروری: نوع استفاده از آب استخر یکی دیگر از عوامل مورد محل انتخاب است. به‌عنوان مثال، اگر استخر خاکی را برای پرورش جانوران آبزی استفاده کنید، باید این استخر در محلی تقریبا با ارتفاع و به‌دور از نور مستقیم خورشید ساخته شود و یا اگر به قصد استفاده کشاورزی از این استخرها استفاده می کنید، باید مکان آن طوری انتخاب شود که بتوان به‌راحتی زمین خود را آبیاری نمود.
۲- حفاری و خاکریزی
حفاری و خاکریزی دو عملیات اصلی در ساخت استخر کشاورزی خاکی هستند. در این عملیات، گودال استخر با ابعاد و عمق موردنظر از زمین برداشته می‌شود و سپس کف و دیواره‌های آن با خاک رس، شن یا سنگ پوشانده می‌شوند.
حفاری گودال استخر با لودر یا بیل مکانیکی انجام می‌شود. برای حفاری، باید ابتدا مکان و ابعاد استخر را روی زمین نشان دهید. سپس با استفاده از لودر یا بیل مکانیکی، خاک را به عمق مورد نظر بردارید. عمق استخر بستگی به نوع کاربرد آن دارد که در ادامه مقاله به آن می‌پردازیم.
عمل خاکریزی درست پس از حفاری انجام می‌شود. منظور از خاکریزی، عملیات پوشش‌دادن کف و دیواره‌های گودال استخر با خاک رس، شن یا سنگ است. این عملیات به‌منظور جلوگیری از نشت آب و آلودگی خاک انجام می‌شود. برای خاکریزی، باید ابتدا شيب دهي مناسب برای دیواره‌ها ایجاد کرد و بعد از آن، کف و دیواره‌های گودال استخر را با خاک رس، شن یا سنگ پوشاند که این عمل با لودر یا بیل مکانیکی انجام می‌شود.
۳- تعیین محل قرارگیری ورود و خروج آب
تعیین ورود و خروج آب نکته‌ای است که باید در هنگام احداث در نظر داشت. در این مرحله، باید نحوه تأمین و تخلیه آب استخر را با توجه به منبع آب و نوع کاربرد استخر مشخص کرد. برای تعیین ورود و خروج آب، باید به نکات زیر توجه کنید
- نوع منبع آب: همانطور که در مطالب پیشین اشاره شد، منبع آب برای انباشتن و تعویض آب استخر باید قابل دسترس و مطمئن باشد. منابع آب ممکن است شامل چشمه، قنات، رودخانه، فاضلاب، باران یا آب شهری باشند.
- نحوه ورود آب: بسته به نوع منبع آب، می‌توانید از روش‌های مختلف برای انتقال آب به استخر استفاده کنید. مثلاً، اگر منبع آب چشمه یا قنات باشد، می‌توانید از کانال‌های آبیاری یا لوله‌های فلزی یا پلاستیکی برای رساندن آب به استخر استفاده کنید. اگر منبع آب رودخانه یا منابع زیرزمینی باشد، باید از پمپ‌های برقی یا سوختی برای پمپاژ آب به استخر بهره‌مند شد.
- حوه خروج آب: با توجه به نوع کاربرد استخر، می‌توانید از روش‌های مختلف برای تخلیه یا استفاده از آب استخر استفاده کنید. به‌عنوان مثال، اگر قصد دارید از استخر برای پرورش ماهی و سایر موجودات آبزی استفاده کنید، باید سیستم تصفیه و بازگشت آب را در مسیر ورود و خروج آب داشته باشید تا کيفيت آب را حفظ كنيد.
اگر هدف شما از احداث استخر خاکی، ذخیره‌سازی آب برای دامپروري يا کشاورزی باشد، نیاز است مسیر خروج آب از استخر با لوله‌کشی مناسب ساماندهی شود تا بتوان آب‌های خروجی را به‌درستی به هدف خود یعنی آبیاری زمین کشاورزی رساند.
اگر به دنبال استفاده از این استخر برای تفريح هستید، سیستم خروج آب شما باید به‌گونه‌ای طراحی شود که بتواند به طور کامل آب را تخلیه کرده و یا طوری مشخص کرد که اگر آب از یک میزان مشخص شده بیشتر شد، مسیر خروج آب باز شود.
۴- عایق‌بندی
عایق‌بندی یکی دیگر از مراحل ضروری در ساخت استخر کشاورزی خاکی است. هدف از عایق‌بندی جلوگیری از نشت آب و آلودگی خاک است. برای عایق‌بندی استخر خاکی، روش‌های مختلفی وجود دارد که کاربردی‌ترین و کم‌هزینه‌ترین آن روش ژئوممبران است.
ژئوممبران یک نوع پوشش پلاستیکی است که روی کف و دیواره‌های استخر قرار می‌گیرد. این پوشش باعث می‌شود که آب درون استخر نتواند به خاک نفوذ کند و خاک هم نتواند به آب آلودگی بدهد. ژئوممبران‌ها دارای دوام و مقاومت بالایی هستند و معمولاً به مدت طولانی تعویض نمی‌شوند. برای نصب ژئوممبران، باید ابتدا لایه‌های ژئوتکستایل را بین خاک و ژئوممبران قرار دهید تا از پارگی ژئوممبران توسط سنگ‌ها و رسوبات جلوگیری کنید. پس از اتمام مرحله چهارم، استخر خاکی آماده ذخیره‌سازی آب خواهد بود.
مزایا و معایب استخر خاکی
آگاهی از مزایا و معایب استخرهای خاکی قبل از احداث استخر خاکی، این امکان را به شما می‌دهد که انتخابی به‌مراتب درست‌تر و بهتری داشته باشید.
مزایا
- هزینه ساخت پایین: ساخت این استخرها نسبت به سایر انواع استخرهای کشاورزی هزینه کمتری دارد. برای ساخت، نیاز به مصالح گران‌قیمت و پیچیده نیست و فقط با استفاده از لودر یا بیل مکانیکی و خاک منطقه می‌توان گودال استخر را حفاری کرد.
- سازگاری با شرایط محلی: این مدل از استخر باتوجه‌به نوع و بافت خاک، منبع آب، نوع کشت و دامپروری و هزینه‌های ساخت منطقه، قابل طراحی و اجرا است. استخر خاکی با تغییر شکل، عمق، شیب دهی و عایق‌بندی مناسب، با شرایط محلی سازگار می‌شود.
- کاربردهای گوناگون: این نوع استخر نه‌تنها برای کاربردهای مختلف کشاورزی قابل استفاده است بلکه می‌توان از آن برای آبزی‌پروری، دامپروري، كشت هيدروپونيك، ذخیره علوفه زیر سطحي، دفن زباله و کودها، تفريح و گردشگري و… استفاده کرد.
معایب
- نشت آب: یکی از بزرگ‌ترین معایب، نشت آب از کف و ديواره‌های آن به خارج است. این نشت آب باعث به هدر رفتن آب، تغيير شكل و ريزش ديواره‌های استخر، کم‌شدن عمق و حجم آب درون استخر و كيفيت پايين آب مي‌شود. برای جلوگیری از نشت آب، باید از روش‌های عایق‌بندی مناسب، مانند ژئوممبران استفاده کرد.
- آلودگي خاك: آلودگي خاك از طريق آب استخر، از دیگر معایب است. اگر آب استخر داراي آلودگی‌های شيميايي يا ميكروبي باشد، ممكن است به خاك نفوذ كند و خواص مغذي و سلامت خاك را تغيير دهد.
نکته: اگر از استخر خاکی برای دفن زباله و مواد حامل آلودگی بهره می‌برید، باید از عایقی مناسب برای جلوگیری از نفوذ پساب و آلودگی به خاک و سفره‌های آب زیرزمینی استفاده کنید.
نیاز به نظارت و تعمیر: این استخرها نیاز به نظارت و تعمیر مداوم دارد. باید به‌صورت دوره‌ای کیفیت و کمیت آب استخر را بررسی کنید و در صورت نیاز، آب را تعویض یا تصفیه کنید. همچنین باید به‌صورت منظم، رسوبات و گل‌آلودی‌های استخر را پاک کنید و در صورت لزوم، عایق‌بندی و شکل‌دهی استخر را تعمیر کنید.
هزینه احداث استخر خاکی
پایین‌بودن هزینه ساخت، یکی از مواردی است که بسیاری از کشاورزان و دامپروران به آن علاقه‌مند هستند. به‌طورکلی، هزینه ساخت به دو بخش اصلی خاک‌برداری و عایق‌بندی تقسیم می‌شود که بخش اعظم این هزینه‌ها در بخش عایق‌بندی است که به هریک اشاره می‌کنیم.
۱- هزینه خاک‌برداری
این هزینه به مقدار و نوع خاک‌برداری برای ساخت گودال استخر بستگی دارد. برای خاک‌برداری، معمولاً از لودر یا بیل مکانیکی استفاده می‌شود. هزینه خاک‌برداری باتوجه‌به حجم، عمق، شکل و شیب دهی گودال استخر متفاوت است. برای مثال، برای یک استخر با حجم ۱۰۰۰ مترمکعب و عمق ۱٫۵ متر، هزینه خاک‌برداری آن حدود ۳ میلیون تومان است.
۲- هزینه عایق‌بندی
هزینه عایق‌بندی به نوع و کیفیت عایق‌بندی کف و ديواره‌های استخر بستگی دارد. روش‌های مختلفي برای عایق‌بندی استخر خاکی وجود دارد كه از مهم‌ترین و پرکاربردترین آن می‌توان به ژئوممبران اشاره كرد. هزینه عایق‌بندی باتوجه‌به نوع، کيفيت، ضخامت و مساحت عایق مورد نظر متفاوت است. برای آگاهی بیشتر می‌توانید از طریق تماس با شماره‌های ثبت شده در این صفحه با کارشناسان رادین شاپ در ارتباط باشید.
به طور کل متوسط هزینه ساخت استخر خاکی حدود ۵۰۰ میلیون تومان است. البته این هزینه ممکن است باتوجه‌به عوامل مختلف مانند منطقه، ابعاد، کاربرد و کيفيت استخر تغيير كند.
ابعاد مناسب برای ساخت استخر کشاورزی
ابعاد این استخرها به‌اندازه، عمق، شکل و شیب دهی گودال استخر بستگی دارد. این عوامل باتوجه‌به نوع و بافت خاک، منبع آب، نوع کاربرد استخر و هزینه‌های ساخت تعیین می‌شوند. برای مثال، برای استخری با حجم ۱۰۰۰ مترمکعب و عمق ۱٫۵ متر، ابعاد استخر حدود ۲۰ در ۲۵ متر است. شکل استخر می‌تواند مستطیل، مربع، دایره، بیضی باشد. شیب دهی استخر حدود ۱۰ درجه توصيه می‌شود.
کاربردهای استخر خاکی
استخر خاکی کاربردهای گوناگونی دارد که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنم:
آبزی‌پروری
این نوع استخر، یک محیط مناسب برای پرورش ماهی، میگو و سایر آبزیان است. برای این کاربرد، باید عمق، دما، اکسیژن، pH و تغذیه آب را کنترل کرد و از تصفیه و بازگشت آب استفاده کرد
دامپروري
ساخت این استخرها می‌تواند شما را در تامین آب شيرابه يا آبخوري دام‌های كوچك و بزرگ مورد یاری کند. برای این کاربرد، باید از كيفيت و كميت آب مطمئن شد و از علوفه زير سطحي براي تغذيه دام‌ها استفاده كرد.
كشت هيدروپونيك
این استخر براي كشت هيدروپونيك گياهان مانند سبزيجات، گل‌ها، میوه‌ها و گياهان داروئي نیز کاربرد دارد. نحوه کار به این صورت است که درون آب مواد مورد نیاز سبزی‌ها افزوده می‌شود و به‌صورت آبیاری، این مواد مغذی به گیاهان خواهد رسید.
دفن زباله و کودها
همیشه هدف از ساخت، برای ذخیره آب نیست و می‌توان به شکل‌های مختلف از آن استفاده نمود. یکی از این موارد، استفاده از این استخرها به‌عنوان محلی برای دفن زباله و یا ذخیره‌سازی کودها است. برای این کاربرد، باید حتماً از عایق مناسب برای جلوگیری از نفوذ پساب و آلودگی به خاک و سفره‌های آب زیرزمینی استفاده کنید.
تفریح و گردشگری
استخر خاکی می‌تواند برای فعالیت‌های تفریحی و گردشگری مانند شنا و… مورد استفاده قرار گیرد. البته باید به این نکته اشاره کرد که این استخرها ظاهر جذاب و زیبایی ندارد. ازاین‌رو اگر هدف شما از احداث، تفریح و شنا است، باید از کیفیت و زیبایی و محیط استخر اطمینان حاصل فرمایید.
احداث استخر خاکی برای چه مکان‌هایی قابل‌توجیه است؟
- خاک منطقه دارای بافت رسی یا لومی باشد تا نشت آب را به حداقل برساند. خاک‌های شنی یا ماسه‌ای مناسب نیستند؛ زیرا دارای حفره های زیاد هستند و آب را از دست می‌دهند.
- منبع آب برای پر کردن و تعویض آب استخر قابل دسترس و مطمئن باشد. منابع آب ممکن است شامل چشمه، قنات، رودخانه، فاضلاب، باران یا آب شهری باشند. باید توجه داشت که کیفیت و کمیت آب مناسب باشد و از آلودگی‌های شیمیایی یا میکروبی جلوگیری شود.
- نوع کشت و دامپروری منطقه با استفاده از آب استخر سازگار باشد. برای مثال، اگر قصد دارید از استخر برای آبزی‌پروری استفاده کنید، باید مطمئن شوید که آب دارای اکسیژن کافی و دمای مناسب است و از مواد سمی یا خوراک‌های دامپروران جدا شده است. همچنین باید به نحوه تغذیه و تولید پساب آبزیان توجه کنید.
- برخلاف استخرهای بتنی یا فلزی، استخر خاکی نسبت به شرایط محلی قابل‌تطبیق است و با تغيير شكل، عمق، شيب دهي و عایق‌بندی مناسب، به هر نوع منطقه‌ای سازگار مي‌شود. البته باید به نظارت و تعمیر نيز توجه كافي را داشت.
سخن پایانی
استخر خاکی یک راه‌حل اقتصادی و سازگار برای ذخیره‌سازی و استفاده از آب در مناطق خشک و کم‌آب است. با توجه به نوع خاک، منبع آب، نوع کاربرد و هزینه‌های ساخت، می‌توانید یک استخر مناسب برای نیازهای خود طراحی و اجرا کنید.